Vandaag de dag is het niet zo ingewikkeld meer: even naar de andere kant van de wereld vliegen, of thuis, vanuit de luie stoel, online bekijken wat er in Afrika of Azië te beleven is. De wereld is nog nooit zo klein geweest als nu en dat geldt ook voor de muzikale wereld. Hobo, ud, cello en Afrikaanse percussie in één concert, het kan allemaal. Is dat iets van de afgelopen decennia, of was er altijd al inspiratie over en weer?
Oost in de tijd van Mozart
We nemen de proef op de som: de muziek van Haydn, Mozart en Beethoven. De klinkende definitie van westerse klassieke muziek, zou je zeggen, maar tegelijkertijd vonden zij de oosterse muziek van het Ottomaanse Rijk razend interessant. Terwijl Oostenrijk en de Ottomanen al zo’n twee eeuwen lang conflicten met elkaar uitvochten, vond de Weense bevolking de oosterse vijand stiekem ook wel spannend. Turkse koffie en kleding vonden gretig aftrek en ook de muziek van het janitsarenkorps, de elite-eenheid van het Ottomaanse leger, was nieuw. De grote trom, bekkens en triangel in bijvoorbeeld de 100e ‘Militaire’ Symfonie van Haydn zijn imitaties van de Ottomaanse klanken. Mozarts opera Die Entführung aus dem Serail speelt zich zelfs in een harem af. De oosterse muziek was zo populair, dat er een speciale piano op de markt kwam met een ‘janitsarenpedaal’. Daarmee kon de pianist een tamboerijn laten klinken, die aan de piano was bevestigd. Mozarts Turkse Mars was daarmee compleet. Ook Beethoven schreef een Turkse mars: in het midden van zijn Ode an die Freude klinkt de beroemde melodie plotseling in een ander ritme en gespeeld door ‘Turkse’ instrumenten, waaronder ook de piccolo. Onder het motto ‘alle Menschen werden Brüder’ heeft Beethoven de oosterse muziek een context gegeven die vandaag de dag nog altijd actueel en inspirerend is.
Romantische exotiek
Exotiek in de klassieke muziek werd steeds populairder. Brahms liet de muziek van de rondtrekkende Roma’s klinken in zijn Hongaarse Dansen en zijn protegé DvoÅ™ák begon aan een groots en ambitieus project: het ontwikkelen van Amerikaanse klassieke muziek. Hij liet zijn geliefde Bohemen achter zich en vertrok voor drie jaar naar New York. In de Verenigde Staten had de muziek van tot slaaf gemaakte Afro-Amerikanen zich vermengd met gezangen van missionarissen en zo waren de zogenaamde spirituals ontstaan. Toen DvoÅ™ák zijn Afro-Amerikaanse student Harry Burleigh de spiritual Swing Low, Sweet Chariot hoorde zingen, heeft hij de melodie ervan verwerkt in zijn Negende symfonie, bijgenaamd Uit de Nieuwe Wereld. Ook het begin van zijn Twaalfde strijkkwartet suggereert een Amerikaanse invloed door het gebruik van de pentatonische toonladder. Dat is een ladder van slechts vijf tonen, die vaak in volksmuziek wordt gebruikt. Maar toch, wie naar de muziek van DvoÅ™ák luistert, hoort eigenlijk maar één muzikale traditie: Europese romantiek.
Dat begon langzaam maar zeker te veranderen, vooral in de Franse muziek. Zo heeft Bizet de exotiek nadrukkelijk opgezocht in Carmen. De habanera aan het begin van de opera, met het kenmerkende ritme, is vandaag de dag nog altijd herkenbaar als iets typisch Spaans. Met een kleurrijke, exotisch uitgedoste Carmen op het toneel was het beeld van een andere cultuur compleet. Spanje mocht dan wel het buurland van Frankrijk zijn, het werd toch gezien als een andere, onbekende wereld. Het verhaal in de opera speelt zich volledig in Spanje af, maar behalve de habanera en het gebruik van castagnetten, een Spaans slagwerkinstrument, is de muziek nog altijd grotendeels westers romantisch. Dat is ook wel begrijpelijk: met muziek uit andere delen van de wereld kwam je destijds niet zomaar in aanraking, andere culturen stonden letterlijk en figuurlijk op afstand. De westerse muziek bleef de basis, met daarin accenten uit andere gebieden. Het was exotiek binnen de klassieke muziek.
Muzikale versmelting
Een van de eerste componisten die de veilige haven van de westerse kunstmuziek durfde te verlaten was Debussy. Bij de Wereldtentoonstelling in Parijs leerde hij de Javaanse gamelan kennen, een soort gestemde gong. Debussy had een fascinatie voor klankkleuren en was direct in de ban van het instrument. Zijn pianostuk Pagodes, onderdeel van Estampes, is één grote imitatie van de gamelan. De lange basnoten verklanken het resonerende geluid van een lage gong. Veelvuldig gebruik van de pentatonische ladder in de rechterhand versterkt de oostelijke sfeer. Door het pedaalgebruik vermengen de klanken van de verschillende lagen in Pagodes met elkaar, zoals ook de doorklinkende instrumenten in een gamelanorkest dat doen.
De volgende stap was om instrumenten uit andere culturen niet alleen meer te imiteren, maar om ze daadwerkelijk een plek te geven op het podium. Zo waagde Piazzolla het om de bandoneon met een symfonieorkest te combineren en zo tango en klassieke muziek samen te brengen. Dat ging niet zonder slag of stoot: veel Argentijnen kwamen al tijdens het concert in opstand en wilde hun tangomuziek niet laten beïnvloeden door andere muzieksoorten. De tijd heeft alle wonden geheeld: inmiddels is Piazzolla, wereldwijd én in Argentinië, een van de meest geliefde componisten.
Het wereldwijde muziekweb
Met Piazzolla zijn we in de tweede helft van de vorige eeuw aangekomen, een periode van globalisering. Dat proces heeft in de afgelopen decennia nog een grote impuls gekregen door de opkomst van het internet. Zo zijn we gekomen waar we nu zijn: jazz, klassiek, traditioneel, elektronisch, alles uit de hele wereld is bereikbaar. Van de sho, een Japans mondorgel, tot de ud, een Arabische luit, en van de shakuhachi, een Japanse fluit, tot Afrikaanse slagwerkinstrumenten. Genres en instrumenten worden naar hartenlust gecombineerd, de mogelijkheden zijn eindeloos. Je kunt je zelfs afvragen wat vandaag de dag nog precies klassieke muziek is. Wordt het eigenlijk nog wel gecomponeerd? En wie zou dan op dit moment de grootste componist zijn? Of moeten we het begrip van klassieke muziek herdefiniëren?
De makkelijkste en mooiste uitweg op deze vragen is ze links te laten liggen en simpelweg te genieten van de talloze mogelijkheden die er zijn, de ene nog boeiender dan de andere. Er is voor ieder wat wils, en het is nog allemaal toegankelijk ook.
Vr 13 mrt Friendly fire
Vr 22 mei Haytham Safia Qu4rtet
Vr 18 sept Sho, shakuhachi, cello en piano