De Franse componist Olivier Messiaen (1908-1992) omschreef vogels als “Gods eigen musici op aarde”. Messiaen voegde zich in de lange rij van componisten die door de eeuwen heen het geluid van vogels in hun composities verwerkten. Componisten proberen de vogelgeluiden in hun composities zo natuurgetrouw weer te geven of ze maken gebruik van de symbolische betekenis die aan verschillende vogels wordt toegekend. Vogels als liefdesboodschappers, als omen voor rampen, als raadgevers, als symbool van de ziel, de veerkracht, de seksualiteit, trouw en ontrouw, gratie en schoonheid. Overigens worden er per cultuur weer verschillende betekenissen aan vogels toegekend. Zo kunnen wij de ekster als symbool voor ontevredenheid en als dief, terwijl in China de ekster gezien wordt als brenger van goed nieuws.
In de kunst wordt de natuur vaak verheerlijkt met het ten tonele voeren van vogels. In pastorale orkestscènes klinkt niet zelden een vogel, en vele vogelstukken bestaan uit vrolijk gekwetter. Maar het opduiken van vogels kan ook een hele andere betekenis hebben. Zoals in Schuberts beroemde ‘Winterreise’, waar de kraai wordt gezien als voorbode van de naderende dood.
Die Krähe
Eine Krähe war mit mir
Aus der Stadt gezogen,
Ist bis heute für und für
Um mein Haupt geflogen.
Krähe, wunderliches Tier,
Willst mich nicht verlassen?
Meinst wohl bald als Beute hier
Meinen Leib zu fassen?
Nun, es wird nicht weit mehr gehen
An dem Wanderstabe.
Krähe, lass mich endlich sehn
Treue bis zum Grabe!
(Wilhelm Müller 1794-1827)
De Franse romantische componist Camille Saint Saëns imiteerde in zijn 'Carnaval der dieren' niet alleen het gezang van vogels als de koekoek; in ‘Le Cygne’ verbeeldt hij vooral de sierlijke bewegingen van de zwaan. Niet voor niets werd choreografie van Michel Fokine op ‘De zwaan’ wereldberoemd.
De Leidse Salon programmeert drie concerten waarin de vogels op verschillende manieren hun opwachting maken. Imitaties, symboliek en het echte, opgenomen geluid van vogels passeren de revue.
Van Messiaen bestaat een foto waarop hij in de bossen wordt gespot met een notitieblok om de melodieën van vogels te noteren. Daarnaast schijnt Messiaen ook de beschikking gehad te hebben over een ruime collectie langspeelplaten waarop de geluiden van vogels gecatalogiseerd zijn. De ‘Catalogue d'oiseaux’ uit de jaren 50 bestaat uit 13 stukken die in een integrale uitvoering drie uur in beslag nemen. Pianist Ralph van Raat speelt een aantal van deze meesterwerken uit de Cataloque, aangevuld met enkele 'Petites esquisses d'oiseaux' uit 1985.
De Leidse Salon beschikt over meerdere zalen, en in de zogeheten Blauwe Vogelzaal is op de wand het gedicht ‘De Vogels’ van Bert Voeten aangebracht. In deze zaal vertonen we de bekendste horrorfilm van Alfred Hitchcock, 'The Birds'. In deze Amerikaanse thriller, gebaseerd op een verhaal van de Engelse schrijfster Daphne du Maurier, neemt de natuur het gevaarlijk op tegen de mens. Toen Hitchcock (1809-1980) de film maakte was hij op zoek naar een maker voor de soundtrack die de sfeer van de film het beste kon tonen. Zijn vaste audiocrew kon niet zoveel meer verzinnen dan het opnemen van vogelgeluiden. Uiteindelijk kwam Hitchcock terecht bij de Berlijnse muziekpionier Oskar Sala. Sala maakt de vogelgeluiden, maar ook de 'gewone' geluiden in de film met behulp van het Trautonium, een voorloper van de analoge synthesizer, ontwikkeld door de naamgever Trautwein (1888-1956). In Leiden begeleidt de Duitse musicus en componist Peter Pichler de vertoning van ‘The Birds’ live op een Trautonium.
De vogels
De vogels in het stedelijk luchtruim schrijven
een winterbrief aan de mensen in de straten.
Cirkelend op het witte blad van de hemel
zijn zij hun eigen letters, veren en kraakbeen.
Al hun zinnen beginnen met uitroeptekens.
De taal der vogels is vol gevleugelde woorden.
Weinigen kunnen hun kraaiepoten lezen.
Weinigen worden wijs uit hun verhaal.
Maar de kinderen spellen het spelenderwijze
en de dichters schrijven het blindelings na.
Bert Voeten (1918-1992)
Quartet Quinetique maakt al jaren furore met vogelconcerten: vroeg in de ochtend, altijd midden in de natuur, spelen zij hun speciaal gecomponeerde stukken samen met de vogels. Deze buitengewone wisselwerking tussen mens en dier, tussen muziek en natuur, is
een unieke ervaring die keer op keer verrast. Voor deze keer is het vogelconcert speciaal aangepast om in de concertzaal te beleven. Maar het gezang van vogels zal u niet worden onthouden. Wie weet vliegen dan de wielewaal en de nachtegaal voorbij met de roep zoals Hans Warren (1921-2001) dichtte:
De nachtegaal
Tió, tió, tio, tio, tio, tio, tio, tix
Tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzu, tzi
Dzorre, dzorre, dzorre, dzorre, hi
Wiet, wiet, tjie, tjie, tjie, tjie, retsuwo!
Orr, etsjetsjetsjetsjetsjetsjetsjetsjetsj, woi-oit!
U, u......, u......, u......, u......, u....., u......
Orr, oewatl, oewatl, oewatl, oewatl, at, at, at, at, ahoedojat!
De wielewaal
Oriolus, Gele gouw, Gele wiewouw,
Loriot, Figo l'Aouriaou, Migliora,
Ajulu, Gabrieli, Agruppa filu,
Rigogolo, Crusuelo, Pirol,
Schulz von Milo, Schulz von Bülow,
Oropendola. ‘Hio bulo!
gidleo gitatidlio gigilio
gipliagiblio gidleaah!’